Zeven maanden geleden kocht ik via een horlogeforum een aantal klokjes, waaronder een antiek zakhorloge dat ik in een onduidelijke verzamelfoto had zien liggen. Zelfs in die onscherpe waas zag ik dat het uurwerk verrassend mooi was afgewerkt. De verkoper wist er eigenlijk niks over maar wou hem zonder problemen toevoegen aan de deal. Je kon het horloge nog wel opwinden, vertelde hij, maar het glas was kapot en het lukte niet om de tijd te verstellen. Daarnaast dacht hij dat het balanswiel gebroken was, omdat er een gat in zat. Het zakhorloge was volgens hem hoogstens als bron voor reserve-onderdelen geschikt.
Bij het ontvangen van het pakket pakte ik meteen het zakhorloge eruit. Het zag er goed uit – de plaat was niet beschadigd, de wijzers nog recht, de binnenkant was inderdaad prachtig versierd. Ik begon te googlen naar alle namen en serienummers die ik erop kon vinden. Het uurwerk bleek uit de Amerikaanse Hampden fabriek te komen, gehuld in een kast van de Dueber fabriek. Volgens een blog over de historie van deze twee bedrijven weigerde de eigenaar van Dueber destijds om mee te doen aan de ‘watch trust’, een prijskartel van fabrikanten van zakhorloge onderdelen. Zonder lid te zijn van de trust kreeg hij geen uurwerken meer, maar zijn oplossing was simpel: hij kocht gewoon de hele Hampden uurwerkfabriek. Sindsdien kon je volledige Dueber-Hampden zakhorloges kopen.
De handtekening Wm. McKinley op het uurwerk was van William McKinley, een Amerikaanse president die goed bevriend was met de eigenaar van Dueber. McKinley werd in 1901 door een boze anarchist doodgeschoten en vervolgens begraven in Canton, dezelfde stad waar Hampden gevestigd was. Als eerbetoon werd het uurwerk wat Hampden het jaar daarop ontwikkelde naar hem vernoemd. Volgens het serienummer op het uurwerk was dit horloge in 1903 gemaakt – al meer dan 100 jaar oud! Ik kwam zelfs een advertentie voor dit zakhorloge uit dat jaar tegen.
Het gat in het balanswiel waar de verkoper het over had – in de volgende foto rechtsboven op het bovenste wiel te zien – bleek geen defect, maar juist zo bedoeld. Deze speciale methode om balanswielen te maken zorgt ervoor dat ze minder gevoelig worden voor temperatuurverschillen, waarbij het metaal uitzet of inkrimpt.
Ook het niet kunnen verzetten van de tijd bleek geen probleem te zijn. Dit is een zakhorloge dat gemaakt was naar ‘railroad standard’ specificaties. Deze specs waren bedacht voor zakhorloges die door conducteurs en machinisten werden gebruikt, nadat onnauwkeurige zakhorloges eerder hadden geleid tot treinongelukken met vele doden. Het voor- of achterlopen van een zakhorloge betekende in die tijd dat er onverwacht toch een trein op jouw spoor kon zitten…
Eén van de eisen was daarom dat het zakhorloge ook niet per ongeluk versteld kon worden. Bij een normaal zakhorloge kun je tijdens het opwinden de kroon onbedoeld iets opzij duwen en daarmee de tijd veranderen. Bij deze railroad zakhorloges moet eerst een klein hendeltje, in de volgende foto onderin te zien, omgezet worden. Dit hendeltje schakelt de kroon tussen het opwinden en het instellen van de tijd. De verkoper wist simpelweg niet van het bestaan van dat hendeltje af!
Alles bij elkaar leek de schade dus mee te vallen. Het glas moest sowieso vervangen en het lang genegeerde uurwerk had ook wel wat aandacht nodig, maar het was niet zo hopeloos als de verkoper dacht. Ondanks een maandenlang verblijf bij de horlogemaker – die dankzij een verhuizing van zijn juwelierszaak andere dingen aan z’n hoofd had – was er enkel een nieuw glas en een reparatie van de minutenpijp nodig. Een eerdere reparatie had meer kwaad dan goed gedaan en de minutenwijzer bleef niet goed op z’n plek zitten. Met een beetje creativiteit zorgde de horlogemaker ervoor dat de wijzer nu om een ander deel van de pijp vastklemde. Afgelopen week haalde ik het zakhorloge dan eindelijk op en nu tikt het weer blij op mijn bureau.
Fraai speelgoed dus! Een verbazingwekkend stukje vakmanschap om te zien, zo’n zakhorloge dat 100 jaar nadat het gemaakt is nog steeds prima werkt. Ook de afwerking is prachtig, zeker als je bedenkt dat zulke gedetailleerde versiering destijds zorgvuldig met de hand werd aangebracht. Hij zal niet vaak gedragen worden, zo’n hipster ben ik nou ook weer niet, maar hij krijgt zeker een speciaal plekje in mijn collectie.
Update: Het zakhorloge heeft nu z’n plek in m’n horlogedoos verlaten en hangt nu in de woonkamer aan een standaard!
